Omnye woovulindlela bokukhusela ulwimi lesiXhosa uSamuel Edward Krune Mqhayi.
Iminyaka engamakhulu amabini lubhaliwe lwapapashwa ulwimi lwesiXhosa yinto ekumele ukuba ngenene iyabhiyozelwa ngababhali, abathandi, abaxhasi nabalandeli bolu lwimi.
Kule minyaka engamakhulu amabini isiXhosa sibhaliwe sikwapapashwa silwe amadabi acacileyo sisilwa nabo bebesitshabalalisa. Kude kwangoku isiXhosa sisatsho ukuba naso sikhona kwiilwimi ezisemhlabeni. Kwangaphambi kokufika kukaJan Van Riebeeck isiXhosa siqale ukuhlaselwa ngendlela ezininzi kuzanywa ukuba sibulawe, kodwa akwenzekanga oko.
ITreat of Versailes ka-Ottovon Bismark lelinye lamaqonga elaliphethe isicwangciso esicacileyo sokuguqulwa kweAfrika ngokubulala iilwimi, iinkolo namasiko nezithethe. Kumele ukuba ngenene kubhiyozwe, kuqhwatyelwe izandla amaqhawe anikise ngempilo zawo esilwela ukubhalwa, ukuthethwa kwanokupapashwa kolwimi lwesiXhosa.
EMzantsi Afrika, eZimbabwe naseLesotho olu lwimi lunenani labantu abaluthethayo. Ngokusebenzisa amaziko emfundo ephakamileyo, iiCawe namanye amaqonga iintlanga zasebenza nzima zizama ukuba siphele isiXhosa.
Kumazwe amaninzi eAfrika kuthethwa iilwimi ezifana nesiPhuthukezi, isiJamani, isiFrentshi, nezinye, njengeelwimi ezisemthethweni kuba zabulawa iilwimi zezo zizwe.
Kukhutshwe iqela lamadoda namankazana ngamaziko emfundo ephakamileyo neeCawe ukuba alahlekise, ze agrogrise uluntu ukuba lohlukane namasiko kuba amasiko nolwimi lwesiXhosa yinto enye. Ngelishwa abo nqalintloko abakhange bahambe lula ukutshabalalisa isiXhosa namasiko aso, kuba isizwe ngasinye sinamagorha aso kwisizukulwana ngasinye.
Xa kuqhutywa le mibhiyozo kuzwelonke kumele ukuba kukhunjulwe ooVulindlela abathi bona bazinikela ngokubhala, ukuthetha nokukhusela ulwimi lwesiXhosa. Ukuze ulibone kakuhle ilinge likaNonibe lokutshabalalisa isiXhosa, ungaqwalasela kwabo benza izifundo zomthetho.
Kwizifundo zomthetho kweli kukho ulwimi lwesiLatini elangena ngendlela ongasokuze uyazi. Kunanamhla oku igqwetha elibalaseleyo libonwa ngokuthetha okanye ukubiza igama elithile lesiLatini, olu luphawu lobunzulu bengcinezelo yesiXhosa nezinye iilwimi.
Ukusukela ngonyaka ka-1800 amaphephandaba abhalwe ngolwimi lwesiXhosa afe evuka kuba ebebhalwe ngesiXhosa, kodwa ephantsi kolawulo lweentlanga. Nanamhla oku amaphephandaba abhalwe ngolwimi lwesiXhosa aphantsi kwezandla zabantu abangenamdla kwisiXhosa.
Kwiinkundla zeli iiJaji, oomantyi namagqwetha athetha isiNgesi kuze kuguqulelwe esiXhoseni. Maxa wambi ufumana iinkundla zigcwele ngabantu abathetha isiXhosa bonke, kodwa kuqhutywe ityala ngesiNgesi. Kulahleke ulwazi olubalulekileyo atsho agwetywe umntu okanye angagwetywa ngenxa yolwimi olusetyenzisiweyo.
Unanamhla oku kusekho abantu abaqwalasela ulwazi, imfundo nokuchubeka kobuchopho bomntu ngomngangatho wesiNgesi asithethayo. Ababhali bolwimi lwesiXhosa abanamaqonga okuthengisa iincwadi zabo, iindawo ezithengisa iincwadi kweli zithengisa iincwadi zesiNgesi nezinye iilwimi.
Ngesizathu esingacacanga ufumana amagosa kaRhulumente ethetha nabantu ngesiNgesi, kusithiwa ngumthetho. Oku kwenza ukuba abantu balahlekelwe ngumdla wokumamela okanye bangalandeli kwa lonto ithethwayo.
Zingaphezulu kwewaka iilwimi zamazwe aseAfrika ezabulawa kusiliwa indlela yokuba kungene iilwimi zasemzini. IsiXhosa sasinda kuba oobawomkhulu, negcuntswana lezifundiswa azizange zivume ukuba siphele isiXhosa.
Koonyana, neentombi zolu lwimi ezichithe ixesha lobomi bazo zisilwela ukuma, ukukhula nokukhuseleka kwalo sithi maz’enethole, mathole ndini anyong’ande kudlelana. Yima ke siXhosa ndini uthi gomololo.