UThantaswa Jongihlathi, uNomvuyiso Matubatuba, uNoma-Olando Mvovo-Mafahla (obeyinqununu), uThobeka Ningiza (owayeyinqununu) noVela Xanko oyinqununu ngoku emsithweni obukwiveki ephelileyo eLuthuthu.
Image: Pedro Mapelo/I'solezwe lesiXhosa
Iinqununu zeminyaka edlulileyo zigoduke zincumile emva kokwenzelwa ingxikela yetheko kwilali yaseLuthuthu, eMthatha. Ngentsatsa yangoLwesine odlulileyo, ilali ivuyisene neetitshalakazi ezimbini ezithathe umhlalaphantsi emcimbini ongcotshileyo obubanjelwe eholweni laseLuthuthu.
Umsitho kaNoma-Orlando Mvovo-Mafahla noThobeka Beatrice Ningiza, abazibalule ngokufunqula iLuthuthu Primary School, ubuzinyaswe ngamagqala kwezemfundo aquka uNomvuyiso Matubatuba noThantaswa Jongihlathi (abafundise iminyaka emininzi eLuthuthu P.S.), iititshala eziphuma eBuntu J.S.S., inkokeli kaSadtu (eMthatha), umhloli omkhulu uMnu. Z.A. Ndongeni nabantu belali ngokubanzi.
Phakathi kweendwendwe ezibalulekileyo, bekukho uLwazi Mvovo owaziwa ngokudlala umbhoxo kwiSharks nakwiSpringboks. Ebekhaphe umama wakhe uMvovo-Mafahla ohleli iminyaka elalini yaseLuthuthu - apho afundise khona wade wayeka ukusebenza.
Kwinyanga yeThupha, abazali baseLuthuthu bagqiba kwelokuba benze umbulelo kwiinqununu ezimbini ezenze indima ebonakalayo kwimfundo yabantu belali eyayikade ijongeleke phantsi kakhulu. UMatubatuba, uJongihlathi nabanye ootitshala (abangakwazanga ukuphumelela) bebe yinxalenye yetheko ngoba nabo banalo igalelo ekukhuleni kwemfundo eLuthuthu.
UNingiza noMatubatuba bafika ngonyaka ka1981 ngokulandelelana isikolo sisaphela kuStandard 2 (Grade 4). Kwakufundelwa ezindlini zodaka ezazingamabobosi. Ilali yayinabantu ababomvu - kodwa ababeyinxanelwe imfundo.
Sakhula isikolo sade saphela kuGrade 9 phantsi kwesikhokelo sikaNingiza ohleli iminyaka engamashumi amathathu anesibini. Emva kokuhamba kwakhe, abantu belali bacela athathe indawo uMvovo ofundise eLuthuthu P.S. ukusukela ekuqaleni kweminyaka yoo1990.
Bonke ootitshala bahambe ethekweni labo benombulelo omkhulu ebantwini baseLuthuthu nangona lenziwe sebenethuba elide bahambayo. Itheko liqale ngomngcelele weemoto ezisuke etheni eQweqwe - apho babekhwelela khona eminyakeni yakudala.
Ekungeneni eLuthuthu, iimoto zikhawulelwe ziinkabi zamahashe, abantu bomxhentso nabantwana besikolo abavume iingoma zobumnandi bebulela ngazo iititshala ezikhuphe abantwana belali abazizinto namhlanje.
UMam' uNingiza, obulele kakhulu, ubalise indlela awasakha ngayo nzima isikolo encediswa ngabantu belali abaquka ooTat' uMzimasi Nkonzo, uNonkenke Simanga, uNontlantsi Dakiso (abangasekhoyo) nabanye abantu abaninzi.
Naye uMvovo wenze umbulelo omkhulu kubazali abamxhasileyo ngethuba exhuzula imikhala endaweni ethathwe nguMnu. Vela Xanko oyinqununu ephetheyo ngoku. Isithethi sosuku, uThembela Nqoloba, sibalule umahluko omkhulu owenziwa yimfundo emntwini, emakhayeni nasesizweni ngokubanzi.
UNqoloba uye wazibulela iinqununu neetitshala ngokwamkela uxanduva lokusebenza esikolweni saseLuthuthu esasiphantsi kakhulu ngaloo minyaka nokwenza umahluko ebantwaneni belali. Zonke izithethi zicele kuqiniswe isikolo ngokubuyiswa kwabantwana abafunda kwezinye iindawo nokusebenzisana kootitshala nabazali.