Inkomo isitya amagqabi wetolofiya.
Uninzi lwamafama asezilalini anayo imithi yetolofiya eziyadini zawo, kodwa abambalwa kubo abanolwazi lokuba itolofiya sisondlo kwimfuyo. Kuthiwa imithi yokuqala yetolofiya yabonwa apha kwiminyaka nje embalwa emva kokugaleleka kukaJan van Riebeeck.
UVan Riebeeck wafika kweli ngo1652 ezokusungula ubuhlobo borhwebelwano namazwe aseMpuma.
Ngonyaka ka1960 itolofiya yaqala ukuqatshela ukuba iyasebenza njengesidlo kwimfuyo, ingakumbi xa kukho imbalela okanye intlekele elizweni.
Iinkomo zezona ziyithanda kakhulu ukuyitya itolofiya xa kukho imbalela, kanti nokuba akukho mbalela, ziyayithanda kakhulu iinkomo.
Kule mihla, uninzi lwamafama eenkomo ayayifaka itolofiya kwindibanisela yesidlo seenkomo xa besenza ukutya kweenkomo.
Ngeminyaka yoo1960, ilizwe loMzantsi Afrika lazibona ligaxeleka kwingxaki yembalela eyabangela ukuba iSebe lezoLimo likhangele amacebo okulwa indlala kwimfuyo. Itolofiya yabonwa njengesinye sezityalo zasendle esinokusetyenziswa ukondla nokuqinisa umzimba weenkomo.
Amaxesha amaninzi, amafama atyala itolofiya yokondla imfuyo atyala uhlobo letolofiya olungena meva. Iindlela zokondla iinkomo ngetolofiya zahlukene, ziquka ukuzinika amagqabi okanye ukuwanqunqa abeziziqwenga ezincinane ukuze zikwazi ukuzitya. Maxa wambi amagqabi ayo ayomiswa ukuze asilwe adityaniswe kwimixube eyenza ukutya kweenkomo.
UGqirha Herman Fouche usebenze kwibhunga lezophando ngezolimo iAgricultural Research Council. UFouche uphande kakhulu ngokusetyenziswa kwetolofiya njengesondlo kwimfuyo.
“Ukusukela kwiminyaka engamashumi amabini anesihlanu egqithileyo, kuye kwabakho ukukhula komdla kwindlela enokusetyenziswa ngayo itolofiya, oku kwenza ukuba kwenziwe uphando olubanzi, silifumene ngelo xesha ke ulwazi lokuba itolofiya iqulethe izakha mzimba kwimfuyo,” kutsho uFouche. Kuphando lwakhe, uFouche ukwafumanise ukuba imithi yetolofiya inezinto ezibangela ukuba ingakhulu ngendlela eyiyo.
“Imithi yayo ayiqhubi kakuhle kwindawo enobumanzi obuchaphazela iingcambu zayo, ithanda umhlaba owomileyo, kodwa ayidibani nokuba amaqondo obushushu ehle afike kwishumi,” kutsho uFouche.
Oku kuthetha ukuba itolofiya iqhuba kakuhle kakhulu kwiindawo ezifana neMpuma Koloni ngokwamaqondo obushushu nokufuma.
“Amagqabi wetolofiya asisondlo kwiinkomo, iiigusha neebhokhwe zakho mfama, kuquka neehagu ngokunjalo, kaloku la magqabi anamanzi anencasa ethandwa kakhulu zizilwanyana zasefama,” kucacisa uFouche.
Uhambisa athi amagqabi wetolofiya akwaqulethe izithako ezinika amandla kwimfuyo ngamaxesha onke, oku kubaluleke kakhulu ngexesha lembalela kwimfuyo.
“Phakathi kwezinye izithako ezifumaneka kwitolofiya – yiprotheni efunwa ngamandla ngumzimba wemfuyo yakho mfama,” kutsho uFouche.